Asya'nın "IT kaplanı"dır. Önemli bir sıralamada Polonya'yı geride bıraktı

• Yapay zeka, teknolojik ilerlemenin bir sonraki aşamasıdır ve dünyada giderek daha fazla ülke kendi modellerine sahip olma konusunda ilgi göstermektedir.
• Dijital rekabet sıralamasında Kazakistan, çalışmaya dahil edilen 67 ülke arasında 34. sırada yer aldı. Polonya 39. sırada yer aldı.
• Yapay Zeka (AI), yalnızca ekonomik kalkınmayı hızlandırma fırsatı değil, aynı zamanda işgücü piyasası, bilgi güvenliği ve toplum için bir dizi zorluğu da beraberinde getiriyor ve bunlarla mücadele etmek, yasal, bilimsel, ticari ve sosyal alanlarda koordineli eylemler gerektiriyor.

Kazakistan, 12 yılı aşkın süredir BT altyapısının ve BT sektörünün dijitalleştirilmesi ve geliştirilmesi sürecini sistematik olarak uygulamaktadır. Bu sayede bu alanda bölgesel lider konumuna gelmiş ve diğer cumhuriyetlere örnek teşkil etmiştir. Ülkemizin BİT alanındaki yüksek dinamikleri, hiç şüphesiz, Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2017 yılında duyurulan ve ekonominin dijitalleştirilmesi, BT sektörünün geliştirilmesi, altyapı ve çevrimiçi kamu hizmetlerinin geliştirilmesi için daha fazla harcama yapılmasını öngören Dijital Kazakistan programı tarafından desteklenmiştir.

İsviçre Kalkınma Yönetimi Enstitüsü'nün (IMD) dijital teknolojileri ekonomik büyüme için kullanma yeteneğini belirleyen dijital rekabet gücü endeksi ( IMD Dünya Dijital Rekabet Gücü Endeksi ) 2024 yılında Kazakistan için 66,43 puan olarak gerçekleşti. 100 üzerinden mümkün . Bu sonuçla cumhuriyet, sıralamaya dahil edilen 67 ülke arasında 34. sıraya yerleşti. Polonya 63 puanla 39. sırada yer aldı. Öte yandan, BM'nin kamu yönetimi hizmetlerinin dijitalleştirilmesi alanındaki sıralamasında Kazakistan, Bağımsız Devletler Topluluğu'nda 1., dünyada ise 24. sırada yer aldı.

Astana'nın bilgisayarlaşma alanındaki başarıları, 1.200'den fazla kırsal alanın BİT ağına bağlanması ve yaklaşık dört bin devlet kurumuna yüksek hızlı bağlantı sağlanmasıyla teyit edilmektedir. Şu anda yüzde 93'ün üzerinde. Kamu hizmetlerinin yüzde 86'sı mobil cihazlara uyarlanmış durumda ve vatandaşlara çevrimiçi olarak sunuluyor. Kazakistan ayrıca Orta Asya'nın en gelişmiş e-ticaret ağına ve B2B işlem platformlarına sahip . Kazakistan Merkez Bankası verilerine göre, internet bankacılığı ve mobil uygulamalar üzerinden yapılanlar da dahil olmak üzere nakitsiz işlemlerin sayısı sistematik olarak artıyor. Mart 2025'te ise bu oran yüzde 79,8'di. Nakit dışı tüm işlemler ise tutar bazında yüzde 89,3'lük paya sahip oldu.

Kazakistan, 2024 yılında BT alanında gelişme ve bu sektörde bölgesel lider konumunu güçlendirme yolunda bir adım daha attı . Dijital Kalkınma Bakanlığı, yapay zekanın geliştirilmesi ve inovasyonun teşvik edilmesi için bir platform oluşturmayı amaçlayan 2024-2029 stratejik AI geliştirme planını duyurdu.

Kazakistan meydan okumayı kabul ediyor

Uluslararası Para Fonu (IMF), Ocak 2024'te "Gen-AI: Yapay Zeka ve Çalışmanın Geleceği" raporunu yayınladı. Orta Asya cumhuriyetleri arasında Kazakistan, en yüksek AI Hazırlık Endeksi'ne (AIPI) (0,55) sahip olup , bölge ortalamasını (0,4) önemli ölçüde aşmış ve AB ortalamasına (0,66) yaklaşmıştır. Cumhuriyet, bu yüksek göstergeye yukarıda belirtilen yapay zeka geliştirme planı, uluslararası girişimcilik merkezi Alem.AI'nin kurulması, yapay zeka eğitim programı Tomorrow School ve yakın zamanda Kazakistan'da açılan, ağırlıklı olarak Ermenistan'da Ermeni diasporası tarafından geliştirilen dijital merkezler ağı TUMO Education sayesinde ulaştı.

Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev de yapay zekaya ilişkin mevzuat çalışmalarının yabancı uzmanlarla işbirliği içinde yürütüleceğini duyurdu. Yapay Zeka Geliştirme Konseyi bu amaca hizmet etmek üzere kurulmuştur. Yapay zeka tabanlı araçların yargı sisteminde uygulamaya konulması süreci halihazırda devam ediyor ve bu araçların davaları analiz etmek ve kararları tahmin etmek için kullanılmasının, adaletsizliklerin azaltılmasına yardımcı olması bekleniyor. Sağlık sektöründe de 2022 yılından bu yana, zatürre, tüberküloz ve kanser olmak üzere en sık görülen 17 akciğer patojeninin tespitini sağlayan PneumoNet pilot programı faaliyete geçiriliyor.

Yapay zekanın geliştirilmesi, süper bilgisayarlar da dahil olmak üzere pahalı bir altyapı gerektiriyor. Mart 2025'te Cumhurbaşkanı Tokayev, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) merkezli yapay zeka şirketi Presight AI'nın başkanı Thomas Pramotedham ile bir araya geldi. Konuşmaların konusu süper bilgisayar kümesinin oluşturulmasıydı .

Yeni teknolojilerin jeopolitiği zorluklar yaratıyor

Yapay zeka konusundaki bu temel çalışma aşaması artık Kazakistan için ciddi bir zorluk haline geldi. Bu zorluk maliyetler veya teknolojik sorunlar nedeniyle değil, jeopolitik değişimler nedeniyle ortaya çıkıyor. Kazakistan'ın bilgisayar sistemleri bugüne kadar Rus sistemleri temel alınarak geliştirilmiş olsa da Rusya'nın kendi yapay zeka işlemcileri bulunmuyor ve Batı'nın uyguladığı yaptırımlar nedeniyle yenilikçi teknolojilere erişimi oldukça sınırlı. BAE şirketine yönelmek aynı zamanda Amerikalılara da uzanmak anlamına geliyor, çünkü süper bilgisayarın yapımında kullanılan işlemcilerin tedarikçisi NVIDIA ve şirketin yüzde 80'ini kontrol ediyor. Bu bileşenler için pazar.

Ve burada bir sorun ortaya çıktı, çünkü Washington, teknolojinin Moskova tarafından ele geçirilmesi riskinden dolayı ihracat kısıtlamaları getirdi . Geçtiğimiz yılın sonunda faaliyete geçmesi planlanan süper bilgisayarın inşası, ne kadar süreyle durdurulduğu bilinmiyor. Bu durum Astana'nın Çin'den yardım istemesine yol açabilir, zira Huawei'nin elinde NVIDIA'nın ürünü kadar verimli olmasa da uygun bir Ascend 910C işlemcisi bulunuyor .

Kendi dil modelinizi nasıl oluşturabilirsiniz (LLM)?

Kazakistan’ın altyapının dışında karşılaştığı ikinci zorluk ise Büyük Dil Modeli’dir (LLM). En popüler modeller, iletilen içeriğin işlenmesini ve anlaşılmasını sağlayan ve Kazakça hariç birçok dilde insan konuşması üreten ChatGPT, Lama ve Rok'tur.

Dolayısıyla Kazakistan'ın kendi milli ürününü yaratabilmesi için kendi modeline sahip olması gerekiyor. Ayrıca küresel modeller, "Batı merkezlilik", yani gerçekliğin Batı dünyasının zihniyeti prizmasından algılanmasıyla karakterize edilir. Dolayısıyla Batı kültürü dışındaki diğer milletlerin kendilerine özgü kültürel veya zihinsel yönleri dikkate alınmamaktadır. Bu sorun, Çinlilerin kendi DeepSeek modelini oluşturması veya Tayvanlıların Taide ile çözülmesiyle çoktan çözüldü. Bunlar ise "Çin merkezli"dir.

LLM'nin geliştirilmesi sürecin sadece başlangıcıdır, çünkü etkili bir öğrenme süreci sağlamak için modele büyük miktarda veri sağlamak gerekir. Ve burada bir başka sorun ortaya çıkıyor; ağda bulunan veri miktarının nispeten mütevazı olması. Yapay zeka eğitimine yönelik veri kaynağı Common Crawl'a göre, internet sitelerinin yalnızca yüzde 0,0298'i Kazakça . Ayrıca arama motorları İngilizce sitelere öncelik veriyor, yapay zeka asistanları daha az popüler dillerdeki sorgularda sorun yaşıyor ve otomatik çeviriler genellikle aranan içerik için yetersiz kalıyor. Bu sorun özellikle Rusça üzerinden tercüme edilen Kazakça'yı etkiliyor.

Ancak Kazaklar bu engeli aşmaya yakın. KazLLM, Aralık 2024'te Nazarbayev Üniversitesi Akıllı Sistemler ve Yapay Zeka Enstitüsü'nde tanıtıldı . Lama temelli ikinci model olan Sherkala ise Şubat 2025'te Abu Dabi'deki Muhammed bin Zayed Yapay Zeka Üniversitesi'nde (MBZUAI) tanıtıldı. Her ikisi de Kazakların özgün kültürel ve zihinsel özelliklerini dikkate alarak, cumhuriyetin tarihi ve kültürü hakkında veri toplamayı amaçlamaktadır.

Yeni fırsatlar ve yeni tehditler

Yapay zeka platformunun hayata geçirilmesinin Kazakistan'ın ekonomik büyüme dinamiklerine ivme kazandırması, ülkenin yatırım çekiciliğini ve Asya'daki rekabet gücünü artırması bekleniyor.

Öte yandan, yapay zekayı uygulayan her ülke, bu teknolojinin işgücü piyasasının yapısı üzerindeki etkisi ve yasadışı faaliyetlerde kullanılması riski gibi tanımlanması zor bir sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Kazakistan gibi gelişmekte olan ülkelerde işgücü piyasası üzerinde güçlü bir olumsuz etki riski nispeten düşük olsa da yaşlı ve eğitim düzeyi düşük kişiler arasında dijital dışlanma riski yüksektir . Dolayısıyla yapay zekanın hayata geçirilmesinin, yapay zekanın yaşamın her alanında yaygın olarak yer almasıyla birlikte toplumun yeni koşullara uyum sağlamasına yönelik bir stratejiyle desteklenmesi gerekiyor.

Bir diğer zorlu alan ise özellikle finansal işlemler ve hassas veri akışında siber güvenliğin sağlanmasıdır. Bir diğer sorun ise, bir yandan belli davranışları cezalandıracak, diğer yandan yapay zekanın geliştirilmesini ve kullanımını kısıtlamayacak, yapay zekanın işleyişi ve kullanımı konusunda yasal bir çerçevenin oluşturulmasıdır. Hükümetin bir diğer görevi ise vatandaşlarda yeni araçların varlığı ve kullanımı konusunda farkındalık yaratmayı amaçlayan geniş kapsamlı bir toplumsal eğitim programıdır.

Ancak bu hedefe ulaşmak için, yapay zeka araçlarının kullanımından güvenlik ve gerçek faydalar elde edilmesi gerekiyor ve bu görev, hükümet, yerel yönetim, iş dünyası ve eğitim sistemi tarafından eylemlerin koordine edilmesini gerektiriyor. Ve bu, bir yapay zeka platformu yaratma sürecinden daha zor ve karmaşık olabilir.